Ngā uauatanga o ngā ture hōu mō ngā tangihanga – Hinerangi Goodman

Hinerangi Goodman

I tēnei uiuinga, ka kōrero a Hinerangi Goodman mō ngā uauatanga o te whai i ngā ture hōu nā te kāwana i te wā o te tangihanga. Ehara i te mea e whakahē ana ia i ngā ture, e amuamu ana rānei mō ēnei mea – ka kōrero ia mō te kino rawa atu o te mate karauna – heoi anō, he pōuri tōna ngākau i te whakamahi i ēnei ture hōu.

Tuatahi, ko te uiuinga tūturu (mai i Manako, i Radio Waatea):

Tuarua, ko taku kōrero whakarāpopoto (e toru ngā mēneti):

Me te tuhinga (taku mea whakarāpopoto):

I tēnei uiuinga, ka kōrero a Hinerangi Goodman mō ngā uauatanga o te whai i ngā ture hōu nā te kāwana i te wā o te tangihanga. Ehara i te mea e whakahē ana ia i ngā ture, e amuamu ana rānei mō ēnei mea – ka kōrero ia mō te kino rawa atu o te mate korona – heoi anō, he pōuri tōna ngākau i te whakamahi i ēnei ture hōu.

I te uiuinga, ka kōrero a Hinerangi mō ngā tangihanga e rua i roto i tōna ake rohe, i te Urewera. Me iti te hunga ki reira, me kaua e tū tata ngā tāngata. Kāore i whakaaetia te harirū, te hongi, te awhi, te kihi rānei – me tutuki kaokao kē ngā tāngata i reira. Ki a ia, ka tino kukuti te tuku aroha i tēnei momo mihi ki te tangata. Ahakoa te kaha o ngā tohutohu mai i te paepae, mai i ngā kaiwhakarite hoki i te kēti o ngā marae, me te pai o ngā whakamārama, he uaua kē te whai i ēnei momo ture i te wā o te pōuritanga. Ki a ia, he raru ēnei mea ki te hinengaro, ki te ngākau, ki te wairua Māori.

Ko tētahi atu raru, ko te wewehe i ngā whanaunga e rua i mate. Kua kawea tētahi ki marae kē, kei nui atu te kaute o ngā manuhiri. He uaua tēnei ki ngā manuhiri e haere mai ana – me haere rātou ki ngā mea e rua.

Heoi anō, ko te tino kaupapa o te uiuinga, ko te pōuritanga i te kukuti i ngā momo mihi tēnā ki tēnā. Ka rangona te tino pōuritanga i tōna ake reo mō tērā āhuatanga. E ai ki a ia, “Pēhea e taea ai te kukuti i tērā āhua o te aroha? Me kī, ehara tāua i te kōhatu!“

Vocab

uiuinga                        interview

uauatanga                  difficulties

mate karauna             Covid-19

te kāwana                   te kāwanatanga – the government

ture                              law, rule

tutuki kaokao             touch elbows

pōuritanga                  sorrow

wewehe                      separation

kaute                           the number

kukuti                          constrain, restrict (in this context)

kōhatu                         stone

Rāwiri Wright reaffirms the value of Māori schools,with absenteeism an issue in mainstream

Rawiri Wright pic
Rāwiri Wright

 

I tēnei uiuinga, ka kōrero tahi a Tumamao Harawira rāua ko Rāwiri Wright. Ko Rāwiri te māngai mō ngā kura kaupapa o te motu.

Link to the original Manako interview:

 

My brief version:

 

Ko te kaupapa, ko tētahi pūrongo mō te kore tae atu a ētahi ākonga ki te kura i te tīmatanga o te kura, ko te matangaro o ētahi ākonga – he maha kē o rātou, he tamariki Māori.

Kua mārama i te tīmatanga o te uiuinga, i kuraina a Tumamao i tētahi kura kaupapa. E ai ki a ia, ina kua kore i tae atu ia ki te kura i te wā e tamariki ana, kua ‘ringihia tō taringa’ e tētahi whaea ki reira (he kōrero ngahau noa iho). Otirā, e ai ki a Rāwiri, ko te raru kē, kāore i te pai ngā kura auraki mō ngā tamariki Māori.

E ai ki a ia, kāore i tino kitea tēnei mea (ko te matangaro o ngā tamariki) i ngā kura Māori, i te mea, e rata ana ngā tamariki ki ngā āhuatanga katoa o ngā kura Māori, ki ngā kaiako o ngā kura, ki ngā mahi hoki i ērā momo kura. Ki a ia, ka whai mana tō rātou ahurea i ngā kura kaupapa Māori, nō reira, e rata ana ngā tamariki Māori ki ngā kura Māori.

E ai ki a Rāwiri (rāua ko Tumamao), ka aroha kē te pōhēhē o ētahi mātua Māori me haere ā rātou tamariki ki ngā kura auraki ki te whai angitū, ki te piki ki te taumata o te mātauranga. Ko tā Rāwiri, me whakatairanga tonu ngāi Māori i ngā painga o ngā kura Māori, kia mōhiotia ai e ngā mātua ngā hua pai o ērā momo kura. E ai ki a Rāwiri, i roto i ngā tatauranga mō ngā momo kura, kua kitea he pai ake ngā kura Māori mō ngā tamariki Māori. Ki a ia, ehara tērā i te whakapae noa iho, he meka kē.

Vocab

te māngai            spokesperson

matangaro          be absent

kuraina                 be schooled, attend school (passive)

auraki                    mainstream (kura auraki)

whai mana          have mana, have status or standing

ahurea                  culture

whai angitū         have success, be successful

whakatairanga  promote

tatauranga          statistics

whakapae           an assertion

he meka               a fact

Vocabulary for four recent ‘Kōrero poto’ posts from 2019

Kia ora koutou – for adults learning te reo Māori, and looking to build their vocabulary over the holidays – here are the vocab lists from four recent posts from 2019, along with links to the posts. Some of the vocab is repeated, as some terms keep cropping up in broadcasts about current events.

Nancy Brunning farewelled by Stacey Morrison on ‘Manako’

Kupu āwhina

ngarohanga                                               dying, death – literally, disappearing

kaiwhakaari / kiriwhakaari                     actor

atamira                                                       stage

hinganga                                                     death (can mean defeat in other contexts)

hoa taumuri                                               old friend, friend from way back

mareikura                                                   woman worthy of honour and respect

hanga                                                          appearance

He Māori te kawe i a ia anō                    she was Māori in how she went about her life

toki                                                               champion, expert

ūkaipō                                                          place from where one starts out, true home

tana ao taurikura                                       the world in which she felt at home

kaihautū whakaari                                     producer (play)

i tohe tonu ia                                               she persisted

māuiuitanga                                                sickness

tutuki tēnei mea i a ia                                be achieved / completed by her (stative verb)

ngā tau kua pahure                                    in years gone by

kiri parauri                                                   people with brown skin

whai i ana tapuwae                                    following in her footsteps

Rawiri Wright – the government’s decision about teaching NZ history in schools

Ngā kupu

whakataunga                     decision

hītori                                     history

mai rāno                              for a long time now

ngā kōrero o neherā       history (stories of what has happened in the past)

tumuaki kairiwhi               relief principal

hanga rauemi                    create resources

tāmitanga                            oppression, suppression

pēhitanga                            oppression, suppression

 

Kelvin Davis on ‘Hōkai Rangi’ – a new strategy for Māori in prison

Vocab

Ara Poutama Aotearoa                               Corrections Department

ngā take whakaherehere                           issues related to the prison system

rautaki                                                           strategy

pūtake                                                            cause, source

whai angitu                                                   achieve success

te tino ngako                                                 the main point(s)

puāwai                                                            flourish

te waka tiaki tūroro                                     ambulance

whai hua                                                         bear fruit, be successful

Te Porotēhi Oranga Tamariki (the protest about Oranga Tamariki)

Vocabulary

porotēhi                        protest

rāwekeweke                 meddling, interfering

i tua mai, i tua atu       in this context, more important

pūkōrero                        spokesperson

‘te ana o ngā raiona’    figurative – ‘the lion’s den’

‘te ara poutama’           the ascending staircase – in this case, the steps of parliament

auporo                            usually, a strike – here, protest

whakapau kaha             put in effort

hiki tenei kaupapa        raise this issue

ngako                               in this context, the main point

rauemi                             resources

ahurea                             culture

tuakiritanga                    identity

 

Nancy Brunning farewelled by Stacey Morrison on ‘Manako’

Nancy
Nancy Brunning (photo: RNZ)

In this interview (17/11/19 on Manako) Tūmamao Harawira talks with Stacey Morrison about Nancy Brunning, the Māori actor who died recently.

Here is the original interview:

And my 3 minute summary (in te reo Māori):

I tēnei uiuinga ka kōrero a Tūmamao rāua ko Stacey Morrison mō te matenga, mō te ngarohanga o Nancy Brunning. He kaiwhakaari a Nancy, ā, i kitea i te pouaka whakaata, i te atamira, i ngā kiriata hoki. E whā tekau mā waru noa iho ōna tau i tana hinganga. He hoa taumuri a Stacey rāua ko Nancy.

Tuatahi, ka mihi a Stacey ki a rātou e whakarongo ana, ā, ki a rātou hoki ‘kua tuku roimata kia rere mō tēnei mareikura.’ He maha ngā kupu mihi a Stacey ki te wahine kua mate – ki a ia, ‘He Māori te hanga, he Māori te wairua, he Māori te kawe i a ia anō.’ E ai ki a Stacey, he tino toki ia i te mahi whakaari –“mēnā ka mātaki koe i a ia i te atamira, ka kore e wareware i a koe tana momo.’

Ahakoa he tino rongonui ia ki te nuinga mō ana mahi i ‘Shortland St’, he nui ana mahi i te atamira (e ai ki ngā kaikōrero, ko tērā tana ūkaipō, tana tūrangawaewae, tana ao taurikura. E ai ki a Stacey, he kaha tana pīrangi ki te whakaatu i ngā kōrero mō te ao Māori. I mua i tana matenga, i mahi a Nancy hei kaihautū whakaari mō te whakaari a ‘Witi’s Wāhine’, ā, i tohe tonu ia ki te tutuki tēnei mea i a ia ahakoa tana māuiuitanga.

E ai ki ngā kaikōrero e rua, i ngā tau kua pahure, torutoru noa iho ngā kiri parauri i kitea i te pouaka whakaata. Ko Nancy tētahi o ngā mea tuatahi, ā, e whai ana ngā kaiwhakaari o ēnei rā i ana tapuwae.

Ko ngā kupu whakamutunga o te uiuinga nā Tumamao: “Haere atu rā, e te tuahine, haere atu rā.”

Kupu āwhina

ngarohanga dying, death – literally, disappearing

kaiwhakaari / kiriwhakaari actor

atamira stage

hinganga death (can mean defeat in other contexts)

hoa taumuri old friend, friend from way back

mareikura woman worthy of honour and respect

hanga appearance

He Māori te kawe i a ia anō she was Māori in how she went about her life

toki champion, expert

ūkaipō place from where one starts out, true home

tana ao taurikura the world in which she felt at home

kaihautū whakaari producer (play)

i tohe tonu ia she persisted

māuiuitanga sickness

tutuki tēnei mea i a ia be achieved / completed by her (stative verb)

ngā tau kua pahure in years gone by

kiri parauri people with brown skin

whai i ana tapuwae following in her footsteps

Rawiri Wright – the government’s decision about teaching NZ history in schools

 

Rawiri Wright pic
Rawiri Wright

Eruera Morgan talked to Rawiri Wright about the government’s decision to require schools to teach New Zealand history from 2022.

Here is the original interview (on ‘Manako’, 17th September, 2019)

 

Here is my spoken summary of the interview:

 

I tēnei uiuinga, ka kōrero tahi a Rāwiri Wright rāua ko Eruera Mōrgan mō te whakataunga hōu a te kāwanatanga kia whakaturetia te whakaako i te hītori o Aotearoa i roto i ngā kura o te motu (ka tīmata hei te tau 2022). Ko Rawiri te tumuaki kairiwhi i tētahi kura kaupapa i Te Whanganui-a-Tara, otirā mai rāno e whakaako ana ia i ngā kura kaupapa o te motu.

E ai ki a Rāwiri, he pai te whakaaro – kua akona mai rāno ēnei āhuatanga i ngā kura kaupapa o te motu – otirā, ko te mea nui, ko wai kē e whakaako ana i te hītori, ā nā wai i tuhi te hītori. Ki a ia, me tuhi ngā hītori e hāngai ana ki ngā tironga o tēnā iwi, o tēnā iwi – kia rangona ai ngā kōrero Māori. Kāore i te pai kia tuhia ngā korero o neherā e ngā kaituhi Pākehā anake. Ko tāna ki ngā tāngata Māori i mōhiotia e ia, mēnā e ngākaunui ana rātou ki tētahi āhuatanga o te hītori, me huri rātou ki te tuhi kōrero, ki te hanga rauemi hoki mō tērā āhuatanga. Ki a ia, i mōhiotia e tēnā iwi e tēnā iwi ngā tāmitanga me ngā pēhitanga a Ngāi Pākehā i ngā iwi Māori, otirā, kāore i tino mōhiotia e te motu whānui. Nā tēnei momo tuku kōrero, ka mōhio whanuitia ngā kōrero tika e pā ana ki te ao Māori.

Ngā kupu

whakataunga                     decision

hītori                                     history

mai rāno                              for a long time now

ngā kōrero o neherā       history (stories of what has happened in the past)

tumuaki kairiwhi               relief principal

hanga rauemi                    create resources

tāmitanga                            oppression, suppression

pēhitanga                            oppression, suppression

Kelvin Davis on ‘Hōkai Rangi’ – a new strategy for Māori in prison

Kelvin Davis Waatea
Kelvin Davis: photo – Waatea

Kia ora koutou. This interview with Kelvin Davis was on Manako on 19/8/19. Here is the link to the outline of the new strategy (Hōkai Rangi).

Click to access Hokai_Rangi__Ara_Poutama_Aotearoa_Strategy.pdf

Here is the link to the original interview:

 

And here is the spoken version of my summary:

 

I tēnei uiuinga, ka kōrero a Tumamao Harawira ki a Kelvin Davis (ko Kelvin te minita mō ngā take whakaherehere). Ko te kaupapa o te uinguinga, ko tētahi rautaki hou mō ngā whare herehere, ko ‘Hōkai Rangi’ te ingoa.

E ai ki a Kelvin, ko te tino pūtake o te rautaki hou, kāore i te whai angitū ngā rautaki i whaia e Te Ara Poutama (the Corrections Department) i ngā tau kua hipa, nō reira, ko tāna ki a rātou, me kimi huarahi kē kia āta whakaarotia ngā āhuatanga Māori mō ngā tāngata Māori i mauheretia. Ko tā Kelvin whakaaro, ko te tino ngako o tēnei rautaki, ko te puāwai i ngā āhuatanga Māori i ngā whare herehere, me te aha, ko te tautoko i ngā whānau o rātou i mauheretia, kia pai ake ai te hikoi a ngā tāngata ka puta atu i ngā whare herehere.

Ko tā Tumamao pātai, he nui ngā raru i utaina ki runga i te nuinga o ngā mauhere i mua i ā rātou huri ki te ara kino, i te wā e tamariki ana rātou.  Nō reira, ki a ia, he pai ake mēna ka whakapai ai ngā raru i runga i te pari, me kaua e tatari te waka tiaki tūroro i te take o te pari. Otirā, ki a Kelvin, kāore e taea e Te Ara Poutama te whakatika i ērā hara. I tukuna ngā mauhere e ngā kōti, e ngā pirihimana hoki, nō reira, me mahi Te Ara Poutama i ā ratou ake mahi mō te painga o ngāi Māori i mauheretia. Ko te mea nui ki a ia, mēnā ka tae tētahi tangata Māori ki te whare herehere, ka tautokona tērā i roto i tōna ao Māori. Ki a ia, he iti noa iho ngā āhuatanga Māori i ngā whare herehere – i ētahi wā, he poto noa iho ngā kōhi Māori, ā, nāwai rā, ka huri anō te tangata ki ngā āhuatanga o te ao Pākehā.

E ai ki a Kelvin, ehara tērā i te mea māmā noa iho, otirā, me mahi tahi ngāi Māori me te Ara Poutama kia whai hua tēnei rautaki hou.

Vocab

Ara Poutama Aotearoa                               Corrections Department

ngā take whakaherehere                           issues related to the prison system

rautaki                                                           strategy

pūtake                                                            cause, source

whai angitu                                                   achieve success

te tino ngako                                                 the main point(s)

puāwai                                                            flourish

te waka tiaki tūroro                                     ambulance

whai hua                                                         bear fruit, be successful

 

 

 

Dr Hauata Palmer (Ngāi Te Rangi) still fighting for return of land in Tauranga

HauataPalmerPic
Dr Hauata Palmer (Ngāi Te Rangi): Photo – RNZ

 

Kia ora koutou

In this episode, Dr Hauata Palmer talks about his ongoing struggle to achieve the return of land in Tauranga Moana. The interview podcast begins part-way through, and the specific area is not named.

The original interview (below, from Manako, Radio Waatea, 8th August) should be quite straightforward to follow for intermediate reo Māori learners.

 

Below is my spoken summary of the interview: instead of a vocab list, I will write a translation as a comment.

 

I tēnei uiuinga ka kōrero a Tunuiarangi ki a Hauata Palmer, mō tētahi whenua i tangohia i terā rautau i Tauranga. I tēnei wā, kāore i whakaaetia e te kaunihera i reira kia whakahokia te whenua, ā, nō te pōturi o te whakahoki whenua, kua hohā a Hauata mā.

Tuatahi, ka kōrero a Hauata mō te hītori o te tangohanga o tērā whenua. E ai ki a ia, i tangohia e te Harbour Board i 1923, ā, whai muri i te tukunga ki tēnā, ki tēnā tari o te kāwanatanga, i tae mai te whenua ki ngā ringa o te Kaunihera o Tauranga Moana, ā, ki te Western Bay District Council. E ai ki a Hauata, kua tae mai te wā kia whakahokia te whenua, otirā, e rima, e ono kē ngā tau e whawhai ana ratou kia whakahokia te whenua rā (e rua rau eka te nui). Ko tā Hauata, kua kore te take i tangohia atu, nō reira, e tika ana kia whakahokia mai.

E tārewa tonu te take nei, ahakoa te akiaki a Hauata mā. Ki a Hauata, he āhua rite te take nei ki tērā ki Ihumātao. Kāore ētahi o ngā mema o te kaunihera e rata ana ki te whakahokinga o te whenua; ki a rātou (e ai ki a Hauata), kāore Ngāi Māori i te pai ki te tiaki i te whenua rā. Ka mutu, kua whakatipu pāina ki te whenua, ā, ina kua topea, ka whiwhi moni mō te kaunihera – engari, e ai ki a Hauata, ko te take i tangohia te whenua, hei tiaki i te moana ki reira, kāore hei tipu pāina.

He roa te whawhai, kua hōhā kē a Hauata mā. Ki a ia, ahakoa te kōrero a ētahi mō te katoa ngā ture, nā te Pākehā kē ngā ture i hanga, mō te painga kē o te Pākehā.

English version:

In this interview, Tunuiarangi talks with Dr Hauata Palmer about some land that was taken last century in Tauranga. At this time, the council has not yet agreed to return the land, and Hauata and others concerned are exasperated with the issue.

First, Hauata talks about the history of the taking of the land. According to him, it wads taken by the Harbour Board in 1923, and after being passed around various branches of the government, ended up in the hands of the Tauranga Council, specifically with the Western Bay District Council. According to Hauata, the time has come to return the land, but for five or six years they have been fighting to get the land (about 200 acres) returned. Hauata says that there was no reason to take the land, so it’s right that the land should be returned.

The matter is still undecided, despite the urging of Hauata and others. Hauata says that the situation is similar to Ihumātao. Some members of the council are not keen to return the land. According to the (Hauata says),  Māori will not look after the land properly. Furthermore, pines have been planted on the land, and when they are cut down, the money will go to the council; however, Hauata says that the land was taken to protect the harbour, not to grow pine trees.

It has been a long battle and Hauata is annoyed about it. He says that, although some say the law is for everyone, in fact the law was created by Pākehā for the benefit of Pākehā.

Te Porotēhi Oranga Tamariki

original_Image-131
Te porotēhi Oranga Tamariki: RNZ

I kōrero a Eruera Lee-Morgan ki a Rihi Tenana e pā ana ki tana whakahaere i te hīkoi ki Paremata mō te kaupapa Oranga Tamariki – 30th July, Manako, Radio Waatea.

Original interview:

 

Spoken summary (script below):

 

Kua mārama te tino whakaae a Eruera ki te tino whakaaro o rātou e porotēhi ana. Ko tāna, ‘Kāore pea he kaupapa i tua mai, i  tua atu i te oranga o ā mātou tamariki… me mutu pea te rāwekeweke  i ā tātou tamariki mokopuna.’ I kōrero ia ki tētahi o ngā kaiwhakahaere o te auporo, ko Rihi Tenana. Ko ia te pūkōrero mō te hunga e porotēhi ana ki ‘te ana o ngā raiona,’ ki te ‘ara poutama’ o te whare paremata.

Tuatahi, ka mihia te hunga rā e Eruera mō ā rātou whakapau kaha ki te hiki tēnei kaupapa. E ai ki a Rihi, ko te ngako o te kaupapa, mā Ngāi Māori ā rātou tamariki e tiaki, ā, me homai ngā rauemi ki a rātou ki te whakapai i ngā raru o ngā whānau Māori. Ahakoa kua whakapau moni te kāwana mō tenei momo mahi, e ai ki a Rihi – “Mō te aha? Mō te kore.” Ki a ia, me noho ngā tamariki i ō rātou whānau, i ō rātou whakapapa, i tō rātou ahurea, kia tū kaha rātou i tō rātou tuakiritanga. Ki a ia,  mehemea ka tino mōhio te tamaiti ko wai ia, ka piki ake te ora.

Ko te pātai a Eruera, me tuku rauemi ki a wai. Ko tā Rihi whakautu, ko te mea nui, ki ngāi Māori – otirā, tuatahi, ki ngā kaimahi o Whānau Ora  – nō te mea, kei te mahi rātou i te taha o ngā whanau, nō reira, me tuku ngā rauemi ki a rātou.

Vocabulary

porotēhi                        protest

rāwekeweke                 meddling, interfering

i tua mai, i tua atu       in this context, more important

pūkōrero                        spokesperson

‘te ana o ngā raiona’     figurative – ‘the lion’s den’

‘te ara poutama’            the ascending staircase – in this case, the steps of parliament

auporo                             usually, a strike – here, protest

whakapau kaha             put in effort

hiki tenei kaupapa         raise this issue

ngako                                in this context, the main point

rauemi                              resources

ahurea                              culture

tuakiritanga                     identity

Oranga Tamariki – new law requires strengthened links with Māori

In this episode, Che Wilson talks with Tumamao  Harawira about a new section of the law that strengthens links between Oranga Tamariki and te ao Māori. The interview predates the Māori-led review of Oranga Tamariki which began with a hui in Auckland this Saturday (13th July).

Che Wilson pic RNZ
Che Wilson                  photo: RNZ

Here is the original interview (3rd July, 2019), on Manako:

 

And here is the audio version of the summary:

 

I tēnei uiuinga, ka kōrero a Tumamao ki a Che Wilson, te Perehitini o te Pāti Māori, mō tētahi āhuatanga hou o te tūre e pā ana ki Oranga Tamariki.

Tuatahi, ka mihi atu a Che ki ana hoa mahi, ki a Te Ururoa Flavell, ki a Marama Davidson hoki, mō ā raūa whakatairanga i tēnei mea hou i te whare paremata i ngā tau kua pahure. E ai ki a Che, ko te whakaaro matua o te wāhanga hou o te ture (ko 7aa te wāhanga o te ture), ko te tohutohu i te kaihautu o Oranga Tamariki “kia whakarite ngā kaupapa e hāngai ana ki Ngāi Māori”, ā, kia kaha ake ana hononga ki ngā iwi me ngā rōpū Māori i roto i te hapori; ka mutu, me rīpoata te kaihautu  mō ngā mahi i tutukia ia tau, ia tau. Ki a Che, he pai tēnei mea hou, nā te mea, nā tēnei he ngāwari ake te arotake i ngā mahi a Oranga Tamariki.

I kōrero hoki a Che mō te rīpoata i puta mai e tata ana ki toru tekau tau i muri, ko ‘Pūao te ata tū’ – e ai ki tērā ripoata, he kaikiri ētahi o ngā mahi a ngā tari kāwana ki ngā tamariki Māori. Kāore i tino whaia ngā tohutohu i roto i tērā rīpoata, nō reira kāore i whai hua ngā korero o roto. E ai ki a Che, ahakoa he iti tēnei mea (ko te 7aa), he “weri kotahitanga” ki te ao Māori, he tohu o te whakaaro pai kia kaha ake ngā hononga ki te ao Māori.

I kōrero hoki rāua mō te arotake Māori i whakatū nā te Pou Matakana, me te hui ka haere ake nei ā erā atu rā whakatā (ko te 13 o Hōngongoi) ki Tāmaki Makaurau, kia tino whai mana ai te ao Māori i te tiaki i ngā tamariki Māori (kua tīmata te arotake ināianei, kua tū kē te hui).

Vocab

tohutohu

instruct, order

e hāngai ana ki…

concerning the… / to do with the …

hononga

links

arotake

review

te kaihautu

the leader/ CEO

ngā tari kāwana

government departments

Te Pou Matakana

Whānau Ora Commissioning Agency in Te Ika a Māui (North Island)

rā whakatā

weekend (rest days)

weri kotahitangi

gesture towards unity

ka mutu

furthermore

rīpoata

report

hapori

community

Rangi Matamua on Matariki

Rangi-Matamua-profile-photo
Dr Rangi Matamua (photo: Huia Publishers)

 

Ngā mihi o te tau hou Māori ki a koutou!

In this episode, Rangi Matamua talks with Tumamao Harawira about Matariki. The link to the original interview on Manako has now lapsed, but the audio of the original is attached. The original interview should be quite easy for intermediate learners to follow.

The original interview:

 

And my summary (just under three minutes):

 

I tēnei hōtaka, ka kōrero a Tūmamao ki a Rangi Mātāmua mō Matariki. E ai ki a Tūmamao, kua rongonui haere a Matariki i Aotearoa, ā, he kaha te whakaae a Rangi. Ki a ia, ko te kāhui whetū o Mataraki e whai wāhi ana ināianei i te tuakiritanga o ngā tāngata katoa o Aotearoa, ahakoa ko wai te iwi, ahakoa nō hea rātou. Mō tāna ake mahi hei whakatairanga i a Matariki, he nui te wā i huri haere ia i te motu, i te ao whānui hoki, e kōrero ana mō Matariki. E hia kē ana kauhau mō tēnei kaupapa, i Aotearoa, i Ahitereira, i whenua kē hoki.

 

I pātai hoki a Tūmamao mō te huringa a ētahi o Ngāi Māori ki te maramataka tawhito o te ao Māori. He kaha tā Rangi whakaae, engari, ki a ia, he maha hoki ngā tāngata o iwi kē e whai ana i ēnei momo mātauranga o neherā. E ai ki a Rangi, ko te raru kē, nā te whai i te maramataka i mahia whānuitia (te Mane, te Tūrei, te mea, te mea), kua pakaru ngā herenga ki te tāiao, ki ngā āhuatanga o te marama. Ka mihi a ia ki a rātou e manaaki ana i ngā momo mātauranga o neherā mō ngā whetū me te marama (ko Rereata Makiha tētahi). Otirā, e ai ki a Rangi, ko te mea matua – mēnā ka whai wāhi te tangata i ēnei momo mātauranga, me kaha ake te haere ki waho. Ehara i te mea me hī ika, me ngaki māra, engari me aro ki ngā rākau, ki ngā manu, ki te tāiao i ō rātou ake tāone, i ō rātou ake rohe.

 

Vocabulary

Kua rongonui haere                                      has become famous

He kaha te whakaae a Rangi                       Rangi strongly agreed

kāhui whetū                                                    star cluster, constellation

whai wāhi                                                        to be a part of, to take part in

tuakiritanga                                                     identity

whakatairanga                                                promote

mātauranga o neherā                                     old/ancient knowledge

Ko te mea matua                                              the main thing is

hī ika                                                                  go fishing

ngaki māra                                                       look after a garden

aro                                                                      pay attention to